Jak pomóc nieśmiałemu dziecku w przedszkolu?

Nieśmiałość to stan emocjonalny, który często jest wynikiem lęku, niepewności lub dyskomfortu. Nic więc dziwnego, że rodzice nieśmiałych dzieci często poszukują informacji o przyczynach i konsekwencjach tego permanentnego stanu, nierzadko szukając wsparcia u specjalistów i pedagogów. Bywa to niepokojące zwłaszcza w środowisku przedszkolnym, kiedy to maluchy narażone są na wiele nowych sytuacji społecznych. Psycholodzy podkreślają — nieśmiałość może manifestować się na różne sposoby, w zależności od indywidualnych cech osobowości oraz kontekstu społecznego. Nie zawsze musi być to wynik mało towarzyskich rodziców [1], cech osobniczych czy trudnych doświadczeń. Jak więc wspierać nieśmiałe dziecko? Jaką rolę w tym procesie pełni rodzic i nauczyciel?

Z czego wynika nieśmiałość?

Nieśmiałość dziecka może wynikać z szeregu, różnorodnych przyczyn. Mitem jest, jakoby dziecko nieśmiałe było straumatyzowane, doświadczało wyłącznie negatywnych zdarzeń lub manifestowało w ten sposób doświadczane krzywdy. Tak naprawdę wyniki badań pokazują coś odwrotnego — tj. nasilenie postaw rodzicielskich w przypadku dziecka nieśmiałego[1].

Przodującym czynnikiem może być genetyka. Okazuje się bowiem, że skłonność do nieśmiałości może być częściowo dziedziczona (istnieje negatywny związek pomiędzy nieśmiałością dziecka i towarzyskością rodzica [1]). Innym czynnikiem może być wychowanie — rodzic, który nie zachęca malucha do otwartości i eksploracji społecznej, może być głównym powodem obserwowanej, wycofanej postawy. Podobnie jak cechy osobowości, wg. których introwertyzm naturalnie objawia się celową samotnością.

Na końcu oczywiście są wspomniane już doświadczenia — zwykle negatywne, wynikające z odrzucenia społecznego i drwin.

Czy nieśmiałość to autyzm?

Oczywiście, że nie. To uproszczenie bywa krzywdzące i może wprowadzać w błąd podczas procesu diagnostyki. Nieśmiałe dziecko często ma cechy introwertyka — tj. jest szybciej samodzielne, chętniej przebywa w samotności, szybciej ulega przebodźccowaniu, dobrze się czuje we własnym towarzystwie. Nie zawsze musi więc to być niepokojący objaw, zwiastujący zaburzenia rozwojowe lub osobowościowe.

Autyzm z kolei należy do zaburzeń neurorozwojowych i charakteryzuje się szeregiem objawów w zakresie komunikacji i interakcji społecznych. Nieśmiałość może więc być jednym z objawów autyzmu, ale nie należy tego traktować zero-jedunkowo. Pamiętaj więc, że diagnozę stawiają wyłącznie specjaliści, którzy w swojej metodologii stosują złożoną metodologię, testy diagnostyczne i wnikliwą obserwację.

Jakie są objawy nieśmiałości u dzieci w wieku przedszkolnym?

Dzieci nieśmiałe charakteryzują się biernością społeczną, małomównością, niechęcią do podejmowania interakcji społecznych, wycofaniem do zabaw i aktywności[2]. Często pojawia się także lęk społeczny, lęk przed ceną lub odrzuceniem, niska samoocena i ogólna niechęć do podejmowania nowych wyzwań. Nieśmiałe dzieci zwykle:

• niewiele mówią,
• nie chcą brać udział w zabawach grupowych,
• wolą spędzać czas samotnie,
• są ciche, mniej aktywne,
• unikają kontaktu wzrokowego,
• nie lubią być w centrum uwagi,
• czują się niepewnie w sytuacjach społecznych,
• nie zgłaszają się na ochotnika do zabaw lub aktywności.

Jak nauczyciele mogą rozpoznać i zidentyfikować nieśmiałe dziecko w przedszkolu?

Rozpoznanie i identyfikacja nieśmiałego dziecka w przedszkolu wymaga od nauczycieli uważnej obserwacji oraz zrozumienia różnych postaw. Można więc wyodrębnić 4 obszary, które bywają alarmujące i mogą być pewnym wskaźnikiem do identyfikacji nieśmiałego malucha.

• wycofanie, ograniczona interakcja z rówieśnikami, unikanie zabawy z innymi dziećmi,
• nerwowa reakcja na nowe osoby i nowe sytuacje — często widać wtedy objawy dyskomfortu i lęku,
• ograniczona i szczątkowa komunikacja, mówienie cicho, odpowiadanie prostym „tak” lub „nie„,
• niepewne reakcje na uwagi i komendy ze strony dorosłych — np. niechęć do poproszenia o pomoc nauczyciela.

Jakie mogą być przyczyny nieśmiałości u dzieci w przedszkolu?

Nieśmiałość dziecka w przedszkolu może być wynikiem wielu sytuacji, które są związane zarówno z czynnikami wewnętrznymi, jak i zewnętrznymi. Nie zawsze musi ona wynikać bezpośrednio z wydarzeń, które mają miejsce w placówce. Dlatego też tak ważne jest rozgraniczenie przyczyn rodzinnych — np. wynikających z konkretnych stylów wychowawczych — i przedszkolnych. W przypadku tych drugich mowa o np.:

• braku wsparcia w procesie adaptacji,
• faworyzowaniu innych dzieci w grupie,
• braku motywacji do przełamywania barier,
• niezdolności nauczycieli do tworzenia zabaw integracyjnych,
• zgodzie pedagogów na ubliżanie pomiędzy rówieśnikami.

Jak pomóc dziecku pokonać nieśmiałość?

Nieśmiałe przedszkolaki potrzebują wsparcia od osób dorosłych. Wynika to z faktu, że[2]:

• maluch w odróżnieniu od dorosłych nie wiedzą jeszcze, jak sobie z trudnościami i negatywnymi doświadczeniami,
• od tego wsparcia zależy dalszy rozwój dziecka — zwłaszcza ten społeczny,
• to właśnie niewłaściwie reakcje osób dorosłych mogą nasilić problemy dziecka, doprowadzając do poważnych zaburzeń.

Dlatego też, zamiast bagatelizować i oceniać nieśmiałość dziecka („Nie bądź taki nieśmiały”), rodzic powinien zrozumieć i uszanować taką postawę. Nie warto także nazywać nieśmiałości negatywnymi określeniami — w przypadku dzieci nieśmiałych niezwykle ważne jest otrzymanie wsparcia i szacunku, nawet jeśli ich decyzje są mniej „popularne” wśród rówieśników.

Kluczowe jest, aby zachęcać dziecko do podejmowania nowych wyzwań. Należy to jednak robić bez presji, stopniowo i z wykorzystaniem konkretnych zdolności dziecka. Przykładowo więc maluch uzdolniony plastycznie chętniej weźmie udział w kreatywnych zajęciach grupowych, niż w np. zajęciach sportowych. Organizuj przy tym sytuacje w zakresie umiejętności społecznych, w których to dziecko przełamie swoje bariery i obawy. Doceniaj, chwal (np. w zakresie poczucia humoru), wspieraj i zapewniaj o swojej miłości.

• Czy istnieje wyraźny związek między przystosowaniem się dziecka do nowych warunków a wiekiem?

Jakie są metody i techniki, które można zastosować, aby pomóc nieśmiałemu dziecku w przedszkolu?

• Budowanie bezpiecznego środowiska — tj. zapewnienie, że maluch jest bezpieczny, akceptowany, szanowany w grupie. Stworzenie przyjaznego miejsca to podstawa wszelkich kolejnych metod i technik wychowawczych.
• Trening umiejętności społecznych — zachęcanie do aktywności, zabawy, integracji. Tworzenie zabaw w typie role-play, aktywizowanie komunikacji z innymi dziećmi.
• Ekspozycja na sytuacje społeczne — zachęcanie dziecka do przebywania w większych grupach i jednocześnie niezmuszanie do dialogu i zabierania głosu publicznie.
• Pozytywne wzmocnienia — czyli nagradzanie malucha za pokonywanie granic, podejmowanie wyzwań, udział w grupowych aktywnościach.

Jakie są konsekwencje nieśmiałości dla rozwoju dziecka i jego doświadczeń w przedszkolu?

Osoby nieśmiałe — zarówno dzieci, jak i osoby w dorosłym życiu — mają realne trudności w nawiązywaniu i podtrzymywaniu relacji. Zwykle wynika to z izolacji społecznej i niewielkiego kręgu przyjaciół. Wraz z tym pojawiają się problemy z komunikacją — maluchy mają ograniczoną zdolność do wyrażania swoich myśli, uczuć i potrzeb. To z kolei sprawia, że czują się niepewnie w interakcjach społecznych — np. mają trudności z proszeniem o pomoc, nie wiedzą, jak mówić o swoich potrzebach i w jaki sposób stawiać granice.

Chorobliwa nieśmiałość, poczuje odizolowania i ograniczone kontakty z innymi ludźmi prowadzić mogą do obniżonej samooceny, do przykrych doświadczeń, dużej niepewności. Z czasem może pojawić się poczucie odrzucenia, inności w grupie rówieśniczej, a co za tym idzie do uporczywej potrzeby znalezienia swojej roli w społeczeństwie. W skrajnych przypadkach osamotnienie i nieśmiałość pociąga za sobą negatywne myśli, które mają wpływ na życie osobiste i zawodowe.

Bibliografia:

[1] Wójcik, M. (2013). Nieśmiałość u dzieci w wieku przedszkolnym i jej uwarunkowania.

[2]Biedermann, M. Artykuł:, Dziecko nieśmiałe w przedszkolu”.