Czy istnieje wyraźny związek między przystosowaniem się dziecka do nowych warunków a wiekiem?

Adaptacja dziecka do nowych warunków, tj. zmiana szkoły, przeprowadzka czy nawet mniej widoczne zmiany w otoczeniu to proces wielowymiarowy, który ma wpływ na rozwijającego się malucha. Jednym z kluczowych czynników, który może wpływać na to, jak dziecko radzi sobie z tymi nowymi wyzwaniami, jest… wiek. Specjaliści podkreślają, że to właśnie liczba lat często determinuje zdolność do przystosowania się, zrozumienia zmian i radzenia sobie z trudnymi sytuacjami. Jak zatem wygląda przystosowanie psychospołeczne dziecka do nowych warunków? Jak wygląda proces adaptacji i jak przygotować dziecko do nowego środowiska przedszkolnego?

Czy wiek dziecka ma istotny wpływ na jego zdolność do przystosowania się do nowych warunków, takich jak przedszkole?

Tak. Wynika to z faktu, że dziecko rozwija się każdego dnia, poznając coraz to nowe okoliczności i sytuacje — w tym warunki środowiska przedszkolnego. Proces ten jest dynamiczny i odbywa się etapowo, nie należy bowiem oczekiwać, że maluch od początku swojego życia będzie posiadał narzędzia, dzięki którym z łatwością przystosuje się do różnych, nowych warunków.

Czy istnieją okresy w życiu dziecka, w których przystosowanie się do nowych warunków jest łatwiejsze lub trudniejsze?

Proces dojrzewania zakłada szereg zmian emocjonalnych, społecznych, motorycznych, poznawczych. To dzięki tym zmianom dziecko zdobywa nowe umiejętności i poznaje nowe mechanizmy, dzięki którym lepiej radzi sobie wśród rówieśników i sprawniej przechodzi proces adaptacyjny. Aby pokazać dynamikę tych zmian, posłużmy się przykładem:

• Dzieci w wieku 2-3 lat (tzw. wczesne lata rozwoju) – często doświadczają lęku separacyjnego, co może utrudniać adaptację do nowego pozbawionego rodziców, środowiska. Maluchy w tym wieku mają duże trudności z wyrażaniem swoich potrzeb i uczuć, przez co ich zachowania często są gwałtowne. Według psychologów — ten wiek biologicznie utrudnia proces przystosowania do nowych warunków.
• Dzieci w wieku 3-6 lat (przedszkolaki) – zaczynają lepiej rozumieć i angażować się w interakcje społeczne, co ułatwia adaptację do grupy rówieśniczej w przedszkolu. Dodatkowo są skłonne i chętne do eksplorowania, wynoszenia własnych wniosków i samodzielności. Maluchy mają na tym etapie wyższe poczucie bezpieczeństwa, a swoje samopoczucie coraz mniej uzależniają od obecności opiekunów. Ten wiek z założenia ułatwia proces adaptacji.

Już po tej krótkiej charakterystyce można wysnuć wniosek, że łatwe przystosowanie dziecka do nowych warunków determinowane jest dojrzałością, tempem zmian emocjonalnych i fizycznych, a także otrzymanym wsparciem ze strony dorosłych.

Czy istnieją strategie lub techniki, które mogą ułatwić dzieciom przystosowanie się do nowego otoczenia?

Dziecko, które odczuwa niepokój lub lęk odbiera nowe środowisko jako miejsce pełne niepewności i czyhającego zagrożenia. Takie podejście to wynik szeregu czynników — tj. cech osobowościowych, wychowania, zaangażowania dorosłych (np. w procesie adaptacji) i dotychczasowej samodzielności. Dlatego też opiekunowie i nauczyciele, aby wspierać i torować pożądane zachowania dziecka, powinni stosować odpowiednie metody.

Mowa tu o m.in. stopniowym wprowadzaniu zmian, pozytywnych wzmocnieniach, budowaniu rutyny, wspieraniu niezależności i utrzymaniu stałej komunikacji, w której rodzic zapewnia o swoim wsparciu, udziela odpowiedzi i informuje, jak przebiega okres adaptacji.

Jakie są główne wyzwania związane z adaptacją dzieci w różnych grupach wiekowych?

Dziecko, które udaje się do żłobka, do przedszkola i do szkoły stoi przed nieco innymi wyzwaniami adaptacyjnymi. Te różnice wynikają bezpośrednio z wielu czynników — m.in. wieku i tempa rozwoju.

• Małe dzieci (do 2 roku życia) mają silny lęk separacyjny, który jest głównym wyzwaniem dla rodziców, będących przy dziecku 24/7. Dodatkowo dzieci w tym wieku mają ograniczoną zdolność werbalną do wyrażania potrzeb i uczuć, co utrudnia wzajemną komunikację.
• Przedszkolaki (od 3 do 6 roku życia) uczą się rozpoznawania, nazywania i panowania nad emocjami. Dla nich największym wyzwaniem jest przystosowanie się do nowej struktury i zasad, które panują w przedszkolu.
• Dzieci w wieku szkolnym (od 6 do 12 roku życia) uczą się przyjaźni i radzenia sobie z dynamiką grupy rówieśniczej. Ich wyzwaniem jest adaptacja do sztywnych wymagań naukowych i szkolnych.
• Nastolatki (od 13 do 18 roku życia) poszukują własnej tożsamości i niezależności. Ich największym wyzwaniem jest znalezienie balansu pomiędzy autorytetami, rówieśnikami i presją społeczną.

Jakie są różnice w zachowaniach i reakcjach młodszych i starszych dzieci?

Młodsze dzieci, z racji tego, że odczuwają lęk separacyjny i jednocześnie mają trudności w komunikacji, reagują niepokojem, a także ograniczoną zdolnością do nazywania i wyrażania swoich uczuć. Podczas adaptacji głównie płaczą, nie są w stanie odnaleźć się w nowym harmonogramie, ale jednocześnie zachowują dużą plastyczność. To dzięki niej proces adaptacji przebiega sprawnie i z dużą dozą ciekawości i otwartości.

• Po jakim czasie dziecko przyzwyczaja się do przedszkola?

W przypadku starszych dzieci adaptacja może przebiegać w dwojaki sposób. Po pierwsze — część z nich podejmie strategie związane z wycofywaniem się[1], unikaniem dorosłych i rówieśników, zaszyciem się. Strategia ta przynosi wątpliwe korzyści i wiąże się z odrzuceniem przez klasę[1]. Drugą metodą jest bunt, który przyjmuje formę prowokacji. Pojawia się on głównie po to, aby nastąpiła zmiana — korzystna dla nich lub dla procesu edukacji[1].

Jakie korzyści wynikają z rozumienia związku między wiekiem a adaptacją dzieci do nowych warunków?

Zrozumienie różnic wiekowych pozwala dorosłym dostosować metody wsparcia, komunikacji i interwencji w taki sposób, aby były one bardziej skuteczne i odpowiednie dla danego etapu rozwojowego dziecka. To z kolei jest paliwem do budowania silnych więzi, które bazują na szacunku, zrozumieniu i otwartości.

Dodatkowo zrozumienie tych dwóch zależności umożliwia empatyczną reakcję na problemy emocjonalne i behawioralne. Ponadto świadomość pewnych mechanizmów zwiększa szansę na prewencję i przewidzenie potencjalnych trudności adaptacyjnych, co idzie w parze z kompletnym wsparciem, którego potrzebuje dziecko.

Bibliografia:

[1] Murawska, I., & Przyborowska, B. (2020). Potencjał edukacyjny szkoły a strategie adaptacji uczniów. Studia Edukacyjne, (56), 27-38.

[2] Straś-Romanowska, M. (2002). Rozwój człowieka a rozwój osobowy. Studia Psychologica, 3, 91-104.