Metody pracy z dzieckiem autystycznym w przedszkolu

Autyzm dziecięcy to jedno z zaburzeń ze spektrum autyzmu (ASD), które wpływa na rozwój malucha — szczególnie w obszarach komunikacji, interakcji społecznych i zachowań. Skala objawów, które pojawiają się w trzecim roku życia (a więc w wieku wczesnoprzedszkolnym), jest na tyle duża, że wymagają konkretnych metod pracy. Jak więc wyglądają zajęcia z dzieckiem autystycznym w przedszkolu? O czym powinni wiedzieć nauczyciele i rodzice?

Metody pracy z dzieckiem autystycznym w przedszkolu

Kluczowym elementem nauki i rozwoju malucha z diagnozą jest dobranie metody pracy. Ta docelowo powinna uwzględniać nie tylko wiedzę teoretyczną, opartą na metodach diagnostycznych, ale przede wszystkim indywidualne możliwości dziecka, wsparcie emocjonalne, uporządkowany plan pracy z dzieckiem autystycznym w przedszkolu oraz bezpieczne środowisko. Metody pracy z dzieckiem autystycznym wymagają więc empatii, cierpliwości i wiedzy doświadczonych pedagogów. 

Indywidualne podejście i wsparcie emocjonalne

Indywidualne podejście i wsparcie emocjonalne to dwa, kluczowe elementy obszary w pracy z dzieckiem autystycznym. Warto bowiem pamiętać, że każde dziecko z autyzmem ma unikalne potrzeby, dlatego plan pracy powinien być dostosowany do jego specyficznych wyzwań, mocnych stron i tempa rozwoju.

Plan pracy z dzieckiem autystycznym w przedszkolu

Na początku ważne jest, aby dokładnie zdiagnozować potrzeby dziecka. Należy przy tym przeprowadzić konsultacje z rodzicami, psychologiem i terapeutami, aby stworzyć indywidualny plan pracy. IPET powinien być stworzony na podstawie wcześniejszej diagnozy i obserwacji, zawierając przy tym szczegółowe cele, które mają pomóc dziecku rozwijać umiejętności w obszarach takich jak m.in. komunikacja czy umiejętności społeczne. Należy przy tym pamiętać, że plan pracy powinien być:

• stały, uporządkowany, 
• wspierany przez cierpliwych nauczycieli, 
• umacniany przez rodziców, 
• bezpieczny, 
• regularnie monitorowany i gdy jest to konieczne — zmieniany. 

Dostosowanie programu edukacyjnego

Każde dziecko z autyzmem ma inne potrzeby edukacyjne, dlatego podstawą jest stworzenie Indywidualnego Programu Edukacyjno-Terapeutycznego (IPET). Program ten powinien być opracowany na podstawie zarówno dokładnej diagnozy, jak i bieżącej obserwacji dziecka, która uwzględniałaby jego mocne i słabe strony, wyzwania oraz tempo rozwoju.

Kształcenie integracyjne

Kształcenie integracyjne to model edukacji, w którym dzieci z różnymi niepełnosprawnościami (w tym z autyzmem), uczą się w tych samych klasach co ich pełnosprawni rówieśnicy. System ten ma celu nie tylko rozwój umiejętności edukacyjnych dzieci z niepełnosprawnościami, ale również ma wspierać integrację społeczną, która budowałaby wzajemną akceptację wśród wszystkich uczniów. Głównymi zaletami kształcenia integracyjnego, jest:

• Społeczna integracja, dzięki której rówieśnicy uczą się tolerancji i zrozumienia dla odmienności.
• Wzrost motywacji.
• Wsparcie indywidualne, które pozwala dostosować metod nauczania do potrzeb dzieci z autyzmem w przedszkolu.

Dlaczego tak ważne jest dostosowanie zajęć do potrzeb dziecka?

Każde dziecko z autyzmem ma inne potrzeby, dlatego nauczyciel powinien indywidualizować zadania, dostosowując poziom trudności do możliwości ucznia. Przykładowo więc dzieci z autyzmem często lepiej przyswajają informacje za pomocą obrazków, diagramów i piktogramów, dlatego też tak ważne jest dostarczanie im innych bodźców. Ponadto zajęcia powinny być dostosowane do możliwości koncentracji dziecka — często obejmując krótsze, bardziej skoncentrowane zadania, niż w przypadku dzieci bez diagnozy.

Podejścia terapeutyczne w pracy z dzieckiem autystycznym

Najczęściej wybierana jest terapia behawioralna, która opiera się na wzmacnianiu pozytywnych zachowań i eliminowaniu tych, które są niewłaściwe lub niepożądane. Terapia ta doskonale pomaga w nauce podstawowych umiejętności, takich jak komunikacja, interakcje społeczne i zachowania samodzielne. Biorąc także pod uwagę, że wiele dzieci z autyzmem ma trudności z komunikacją, często stosowana jest terapia logopedyczna, która koncentruje się na rozwijaniu umiejętności werbalnych, niewerbalnych (np. gesty) oraz alternatywnych form komunikacji (np. PECS — system komunikacji obrazkowej).  Równie popularna jest także metoda TEACCH (Treatment and Education of Autistic and Communication Handicapped Children) oraz terapia SI. 

Podejście behawioralne

Podejście behawioralne, szczególnie w formie Applied Behavior Analysis (ABA), opiera się na wzmacnianiu pożądanych zachowań i eliminacji zachowań niepożądanych poprzez systematyczne nagradzanie. ABA działa na zasadzie analizy funkcji zachowań i konsekwencji, dzięki czemu dzieci uczą się zachowań, które są społecznie akceptowalne i przydatne.

Podejście rozwojowe

Podejście rozwojowe koncentruje się na wspieraniu naturalnych etapów rozwoju dziecka, z naciskiem na budowanie relacji i interakcji społecznych. Model DIR/Floortime zachęca dziecko do wchodzenia w interakcje z otoczeniem i rozwoju emocjonalnego w sposób, który jest dla niego naturalny i komfortowy. Docelowo terapia ta skupia się na rozwoju emocjonalnym i społecznym, a terapeuci starają się lepiej zrozumieć świat dziecka, reagując na jego potrzeby i inicjatywy.

Integracja sensoryczna

Integracja sensoryczna (SI) to terapia skoncentrowana na poprawie zdolności dziecka do przetwarzania i organizowania informacji sensorycznych pochodzących z otoczenia. Terapia ta ma na celu poprawę zdolności dziecka do prawidłowego odbierania i reagowania na bodźce sensoryczne, co pozwala na lepsze funkcjonowanie w codziennych sytuacjach. Ponadto maluchy angażowane jest w różnorodne aktywności, które pobudzają różne zmysły — dotyk, słuch, wzrok, równowagę — tak, aby lepiej poradzić sobie w codziennych sytuacjach.

Metody i techniki terapeutyczne

W pracy z dziećmi z autyzmem stosuje się różnorodne metody i techniki terapeutyczne, które pomagają w rozwijaniu umiejętności społecznych, komunikacyjnych oraz emocjonalnych. Terapia behawioralna (ABA) polega na systematycznym wzmacnianiu pozytywnych zachowań, co pozwala na naukę konkretnych umiejętności życiowych. Natomiast integracja sensoryczna pomaga dzieciom lepiej radzić sobie z bodźcami zewnętrznymi, co zmniejsza ich poziom stresu i poprawia koncentrację​.

Program TEACCH

Program TEACCH (Treatment and Education of Autistic and Communication Handicapped Children) to podejście edukacyjne, które skoncentrowane jest na strukturalizowaniu środowiska nauki. TEACCH opiera się na dostosowaniu przestrzeni edukacyjnej, harmonogramów i zadań do konkretnych potrzeb sensorycznych i rozwojowych. Wprowadza tym samym m.in. wizualne wsparcie w postaci harmonogramów, piktogramów i zorganizowanych przestrzeni, które pomagają dziecku w przewidywaniu i zrozumieniu codziennych aktywności.

Metoda ruchu rozwijającego Weroniki Sherborne

Metoda Ruchu Rozwijającego Weroniki Sherborne opiera się na systematycznej pracy z ciałem, ruchu i dotyku, tak, by wspierać rozwój emocjonalny i fizyczny dzieci. Metoda ta koncentruje się na rozwijaniu świadomości własnego ciała, przestrzeni, relacji z innymi oraz na budowaniu poczucia bezpieczeństwa. Pomaga tym samym w nawiązywaniu kontaktów społecznych, wzmacnia poczucie własnej wartości oraz rozwija umiejętności komunikacyjne poprzez ruch i współpracę z innymi osobami.

Rola nauczyciela i terapeuty

Niezmiennie najważniejszą rolę w pracy i w rozwijaniu umiejętności dzieci z diagnozą pełnią nauczyciele i specjaliści, którzy wykorzystują swoją wiedzę i doświadczenie. Ważne jest więc, aby wybierać placówki z udokumentowanym doświadczeniem, tak, aby pedagodzy byli w stanie wskazać konkretne, praktykowane oraz wdrożone metody i techniki pracy z dzieckiem z autyzmem wysokofunkcjonującym. 

Budowanie wspólnego pola uwagi

Wspólne pole uwagi — zdolność dziecka do jednoczesnego skupienia się na tej samej rzeczy co dorosły. Budowanie takiego pola bywa kluczowe w rozwijaniu komunikacji i interakcji społecznych, zwłaszcza w przypadku maluchów z problemami w zakresie koncentracji. Proces ten bazuje na angażowaniu dziecka w aktywności, które są dla niego interesujące, np. poprzez wspólne zabawy, oglądanie obrazków itd.

System żetonowy jako narzędzie wspierające

System żetonowy to technika motywacyjna stosowana w terapii behawioralnej. Polega ona na nagradzaniu dziecka za pożądane zachowania poprzez zbieranie żetonów, które można wymienić na nagrodę. W ten prosty sposób dziecko uczy się, że jego pozytywne działania prowadzą do uzyskania nagrody, co motywuje je do dalszej pracy nad swoimi umiejętnościami. 

Rozwój społeczny i komunikacyjny dzieci z autyzmem

Dzieci z autyzmem często mają trudności w komunikacji, wyrażaniu swoich emocji, uczuć i stanów. Dlatego też ich interakcje z rówieśnikami mogą być ograniczone, a umiejętności komunikacyjne – zarówno werbalne, jak i niewerbalne – mogą rozwijać się wolniej lub w inny sposób niż u typowo rozwijających się dzieci. W obliczu tych wyzwań niezwykle ważna jest praca nad rozwojem społecznym i komunikacyjnym, tak, aby wspierać malucha w tych trudnych etapach.

Komunikacja alternatywna

Metody alternatywnej komunikacji obejmują systemy obrazkowe, tj. 

• PECS (Picture Exchange Communication System), 
• znaki języka migowego, 
• urządzenia wspomagające mówienie. 

Dzięki powyższym form komunikacji, dzieci autystyczne w przedszkolu mogą lepiej komunikować się z otoczeniem, co zmniejsza ich frustrację i poprawia interakcje społeczne​.

Trening umiejętności społecznych

Trening ten obejmuje naukę konkretnych umiejętności — np. nawiązywanie rozmów, rozpoznawanie emocji u innych osób, rozumienie zasad społecznych czy współpraca w grupie. Często jest to realizowane poprzez gry symulacyjne, role-playing oraz ćwiczenia praktyczne.

Współpraca z rodzicami i opiekunami

Niezmiennie niezwykle ważna jest współpraca z rodzicami i opiekunami. Nauczyciele i terapeuci powinni działać jako zespół z rodziną dziecka, aby wspierać jego rozwój w różnych aspektach życia — w końcu dobro dziecka to najważniejszy cel.

Diagnoza mocnych stron i ewaluacja postępów

Stały kontakt z rodzicami pozwala na ocenę, jak dziecko funkcjonuje w różnych środowiskach – przedszkolu, domu czy w trakcie terapii. Rodzice mogą dostarczyć cennych informacji o zachowaniach dziecka w domu, które mogą być niewidoczne w przedszkolu. Regularne spotkania oraz ustalanie wspólnych celów edukacyjno-terapeutycznych pomagają w monitorowaniu postępów i dostosowywaniu terapii. 

Wsparcie w wyborze ścieżki terapeutycznej

Nauczyciele i terapeuci mogą pomóc rodzicom w zrozumieniu zasad i warunków dostępnych metod terapii — tj. ABA, terapia logopedyczna, integracja sensoryczna czy program TEACCH. Wszystko po to, aby rodzice czuli się pewniej i bezpieczniej w kontekście rozwoju swojej pociechy. 

[1] Pużyński, S., Rybakowski, J., Wciórka, J., & Jagielska, G. Autyzm dziecięcy–znaczenie wczesnego rozpoznania i terapii.