Jak uczyć dzieci wartości?

Dzieci, w procesie nauki wartości potrzebują wzorców, które będą mogli obserwować, a następnie — identyfikować się z nimi. [1] W tej roli występują oczywiście rodzice, którzy poprzez zwyczaje, tradycje i zachowania kształtują osobowość dziecka. To tworzy pytania o znaczenie wartości w procesie rozwojowym. Czy uczenie wartości młodszych dzieci ma znaczenie dla wychowania i budowania tożsamości? Dlaczego nauczanie wartości swoich dzieci jest ważne?

Jak przekazywać dzieciom wartości?

Wartości kształtują charakter, postawy i zachowania — zarówno w dzieciństwie, jak i w życiu dorosłym. Aby zrobić to w jasny, klarowny i efektywny sposób, należy:

• być wzorem — dzieci uczą się poprzez obserwowanie i naśladowanie. Pokazywać maluchowi jak żyć zgodnie z wartościami i których działań nie podejmować ze względu na granice, prawa i priorytety,
• komunikować się — mówić o wartościach w sposób jasny i zrozumiały,
• być konsekwentnym — w działaniach, komunikatach, przekazach,
• wzmacniać pozytywnie — chwalić dziecko za postępowanie zgodnie z wartościami oraz wzmacniać poczucie własnej wartości,
• edukować poprzez doświadczenie — np. angażować dziecko w zajęcia, w których może wykazać się empatią,
• sięgać po materiały — tj. filmy i książeczki, które opisują historie zgodne z wartościami.

Jakie są podstawowe wartości, które powinny być przekazywane dzieciom?

Każda rodzina ma inne wartości i priorytety, dlatego też nie ma jednej, sztywnej listy, która obowiązuje wszystkich członków rodziny. Tak oto wśród wartości może pojawić się nauka szacunku — do siebie, do innych, do odmienności kulturowej, do zwierząt, do środowiska naturalnego i własności publicznej. Zaraz za nim rodzic może uczyć uczciwości, mówienia prawdy, elastyczność i transparentności, która idzie w parze z odpowiedzialnością. Wartością może być także samodyscyplina, dążenie do samodzielności, wytrwałość, determinacja w działaniu. To dzięki niej pociecha przez całe życie idzie do przodu, nie poddając się w obliczu trudności i wyzwań.

Jedną z najwyższych i najważniejszych wartości jest także okazywanie miłości i bliskości. Nie da się bowiem ukryć, że to poczucie bezpieczeństwa i przynależności do rodziny to gwarancja zdrowych, trwałych relacji — również w dorosłości.

Dlaczego jest ważne uczyć dzieci wartości moralnych i społecznych?

Wartości moralne pomagają kształtować silny charakter i osobowość. Warto więc nauczyć dziecko co jest dobre, a co złe, co jest sprawiedliwe, a co niesprawiedliwe, co pozwala im rozwijać zdrowe poczucie moralności. Z kolei wartości społeczne uczą empatii, współpracy, szacunku i umiejętności komunikacji, dzięki którym maluch uczy się budować relacje z rówieśnikami i rodzicami.

Ostatecznie zrozumienie i przestrzeganie wartości przygotowuje dzieci do życia w społeczeństwie. Dzieci, których rodzice uczą jak być odpowiedzialnym obywatelem, lepiej radzą sobie z normami, prawami, zmiennymi warunkami i regułami, które panują w pracy, szkole itd.

Ponadto nauka empatii pozwala dzieciom rozumieć i odczuwać emocje innych. To oczywiście ma znaczenie nie tylko dla osobistych relacji, ale także dla budowania postawy, propagującej ogólny szacunek, otwartość i wyrozumiałość.

Jakie są różnice między nauczaniem wartości a nauczaniem zasad?

Wartości z definicji są głęboko zakorzenionymi przekonaniami, które kształtują nasze postawy, emocje i sposób postrzegania świata. Zasady z kolei to forma wytycznych i odgórnych norm, które regulują postawy i zachowania w konkretnym środowisku i w specyficznych sytuacjach (np. w autobusie czy restauracji). Zasadą może być np. aby mówić prawdę w sądzie, a wartością staje się szczerość.

• Jak rozwijać mocne strony dziecka?

Wartości są bardziej ogólne, mogą być stosowane w wielu różnych kontekstach życiowych i są mocno uzależnione od moralności. Zasady są bardziej szczegółowe i konkretne. O ile więc nauczenie wartości odbywa się stopniowo, poprzez przykłady i osobiste doświadczenia, o tyle nauczanie zasad bazuje na egzekwowaniu i dawaniu instrukcji.

Jakie role odgrywają rodzice, nauczyciele i inni opiekunowie w procesie kształtowania wartości u dzieci?

Fundamentem budowania wartości są bliskie autorytety — tj. rodzice, nauczyciele i inny opiekunowie[1]. To oni stanowią za wzór do naśladowania, zwiększając dziecięce poczucie bezpieczeństwa i dając pewność, że maluch zyska wiedzę niezbędną w życiu człowieka. Rodzice są zwykle pierwszymi i najważniejszymi nauczycielami dzieci — tj. przekazują wartości poprzez interakcje, rozmawianie, podejmowanie decyzji. Nauczyciele z kolei nie tylko przekazują wiedzę akademicką, ale także uczą konkretnych umiejętności społecznych, rozwiązywania konfliktów, pracy zespołowej i krytycznego myślenia — np. poprzez zabawy w grupie i materiały edukacyjne.

Jakie wyzwania mogą wystąpić podczas nauczania dzieci wartości i jak można je przezwyciężyć?

Największym wyzwaniem jest stworzenie spójnego systemu wartości zarówno u rodziców, jak i u dzieci. W rzeczywistości bowiem proces kształtowania, nauki i budowania konkretnych wartości jest bardzo złożony i zależy od czynników — tj. wiek dziecka, dojrzałość psychiczna członków rodziny, jakość relacji interpersonalnych między rodzicami a dziećmi, poziom i zakres identyfikacji dziecka z rodzicami, spójność systemu wartości matek i ojców[2]. Wyzwaniem może być także utrzymanie silnych i spójnych relacji rodzinnych. Sposób i efektywność uczenia wartości bardzo mocno zależy od jakości więzi rodzinnych, które mogą bazować zarówno na miłości, jak i na lęku. Ich poczucie wartości i przynależności zależy więc od tego, jak zachowują się rodzice[2]. W procesie budowania szczęśliwego człowieka kluczowe jest więc nieustanne wsparcie oraz budowanie otwartości na świat.

Jakie są skutki braku edukacji w zakresie wartości?

• Problemy w zakresie budowania i utrzymywania relacji z innymi ludźmi.
• Zwiększone ryzyko wystąpienia postaw antyspołecznych.
• Problemy z dyscypliną, przestrzeganiem norm, uznawania autorytetów.
• Niska samoocena.
• Problemy w zakresie tożsamości.
• Problemy emocjonalne, psychiczne.
• Trudności z przystosowaniem się do norm społecznych.

Bibliografia:

[1] Szymczyk, L. (2017). Rola rodziny w rozwijaniu systemu wartości. Łódzkie Studia Teologiczne, 26(1), 7-20.

[2]Szymczyk, L. (2009). Dziecko w kręgu wartości rodzinnych. Nauczyciel i Szkoła, 3, 43-52.