Czy nauczyciel może odmówić pracy z dzieckiem agresywnym?

Agresja u dzieci jest wyjątkowo „gorącym” tematem, który cieszy się zainteresowaniem wśród psychologów, pedagogów i socjologów. Wynika to z faktu, że agresja u młodych pokoleń ma charakter stabilny i bardzo często jest zaburzeniem rozwojowym lub psychicznym. Amerykański Departament Zdrowia wskazał, że nawet 10% współczesnych dzieci wykazuje się agresją i niestety tylko co 5. z nich otrzymuje odpowiednie wsparcie i pomoc. W Polsce nie ma aż tak konkretnych danych, ale źródła sugerują[1], że statystyki te są zbliżone.

To z kolei generuje pytania zarówno o wsparcie, pomoc, jak i granice w zakresie edukacji. Bo czy agresywne dziecko może być przyczyną wypisania z przedszkola? O czym świadczą agresywne zachowania dziecka i jaką rolę pełni nauczyciel?

Czy nauczyciel ma prawo odmówić pracy z dzieckiem agresywnym?

Obecne przepisy w żaden sposób nie dają prawa nauczycielom odmówienia pracy z agresywnym dzieckiem. Wynika to bezpośrednio z listy obowiązków oraz zapisów art. 6 i art. 42 ust. 2 Karty Nauczyciela. Nie oznacza to jednak, że dziecko jest bezkarne, a pedagog nie dysponuje żadnymi narzędziami czy metodami, które mają za zadanie stłamsić lub ukrócić zachowania agresywne. Dotyczy to zarówno jednorazowych sytuacji, jak i nawracających reakcji, które utrudniają prowadzenie zajęć i stanowią za realne zagrożenie dla zdrowia nie tylko konkretnego przedszkolaka, ale i wszystkich innych dzieci.

Jeśli jednak metody i podjęte kroki nie przynoszą oczekiwanych rezultatów, a zachowanie agresywne nie ustępuje — pedagog może podjąć bardziej radykalne środki (np. zgodnie z § 6 ust. 1, 3, 4 i 9 rozporządzenie MEN z 9 sierpnia 2017 r. może podjąć współpracę z zewnętrznymi poradniami).

Jak nauczyciel powinien reagować na agresję ze strony ucznia?

Dzieci uczą się poprzez naśladowanie. Dlatego też absolutnie zakazane jest odpowiadanie agresją na agresję, eskalując i kumulując w ten sposób negatywne zachowania i emocje. Maluch, który dostaje klapsa czy dotkliwą karę interpretuje to jako zgodę na ogólnie rozumiane zachowania agresywne i przemoc.

• Po jakim czasie dziecko przyzwyczaja się do przedszkola?

Jeśli dziecko nagle zaczyna zachowywać agresywnie, nauczyciel powinien zachować cierpliwość oraz dystans do okazywanych emocji. Ważne jest, aby odseparować dziecko od grupy, stwarzając mu bezpieczną przestrzeń. Dobrze, aby w okolicy nie znajdowały się ostre przedmioty, które mogą zostać użyte do wyrażania swoich emocji. W sytuacji agresywnego ataku nie zaleca się rozmawiać z dzieckiem — najpewniej maluch i tak nie zrozumie przekazów. Dużo lepiej sprawdzą się krótkie komunikaty, w których postawi się jasne oczekiwania i granice (np. Jak się uspokoisz, to porozmawiamy). Daj dziecku czas na złapanie oddechu i uspokojenie się. Jeśli sobie z tym nie poradzi — usiądź obok i zapytaj czego potrzebuje. Dopiero gdy dziecko usiądzie i się uspokoi, zacznij przechodzić do konkretów.

Co zrobić gdy dziecko przejawia zachowania agresywne?

• Jeśli dziecko bije rodzica lub nauczyciela — odsuń się od niego i jasno postaw granice.
• Dopiero gdy dziecko się uspokoi, wyraź swoją dezaprobatę, postaw granicę, powiedz o emocjach i regułach.
• Nie pośpieszaj dziecka, nie twórz presji. Stwórz bezpieczną przestrzeń.
• Staraj się używać maksymalnie prostych i krótkich komunikatów.
• Nie strasz, nie szantażuj, nie manipuluj.
• Okaż empatię i zrozumienie dla trudnych emocji — każde zachowanie agresywne ma swój powód, dlatego też warto dookreślić przyczyny agresji.

Jakie są obowiązki nauczyciela w kontekście pracy z dzieckiem agresywnym?

Nauczyciele pełnią kluczową rolę w edukacji i rozwoju dzieci, w tym także w pracy z dziećmi wykazującymi zachowania agresywne. Odpowiednie podejście i działania nauczyciela mogą znacząco przyczynić się do pracy nad agresywnymi zachowaniami. Dlatego też nauczyciel powinien obserwować zachowania dziecka, aby zrozumieć kontekst, przyczyny i objawy agresji. Kluczowe jest postawienie wniosków, czy zachowanie ma charakter incydentalny, czy stanowi za wzór zachowań dziecka, które wynikają z np. wzorców, których dziecko uczy się w domu.

Przy tym wszystkim nauczyciel powinien zapewnić środowisko, w którym wszystkie dzieci czują się bezpiecznie. To obejmuje zarówno fizyczne bezpieczeństwo, jak i emocjonalne poczucie akceptacji. Agresja u dzieci może być formą wyrażania trudnych emocji — tj. lęk, tęsknota czy smutek. Maluch, który nie posiada innych szablonów działania, najpewniej w taki sposób próbuje wyładować swój negatywny stan. Zamiast oceniać zachowanie, upewnij się, czy np. dziecko odwzorowuje zachowania bohaterów z ulubionych bajek.

Przy tym wszystkim fundamentem jest oczywiście współpraca z rodzicami dziecka. Może się bowiem okazać, że maluch nie wie, jak okazywać negatywne emocje, a agresja jest formą wyładowania napięcia i frustracji, która wynika z braku wsparcia, miłości i zainteresowania. Rozmowa z opiekunami powinna więc być pierwszym krokiem w celu rozwiązania problemów wychowawczych.

Czy nauczyciel powinien konsultować się z psychologiem szkolnym lub specjalistą ds. zachowań w przypadku ucznia agresywnego?

Agresja zawsze ma jakąś przyczynę. Nawracające, przemocowe lub autodestrukcyjne zachowania w wieku przedszkolnym mogą być sygnałem do ważnych wniosków w zakresie osobowości, psychiki czy rozwoju. Dlatego też agresywne zachowanie dziecka powinno być konsultowanie z zewnętrznymi specjalistami — zarówno z psychologiem dziecięcym, jak i z neurologiem czy pediatrą, który pozwoli postawić trafną diagnozę. Lekceważenie agresywnych zachowań (np. faktu, że dziecko uderzyło inne dzieci) może eskalować i przerodzić się w poważny problem, który utrudni funkcjonowanie w społeczeństwie.

Czy rodzice mają wpływ na decyzje nauczyciela w kwestii pracy z dzieckiem agresywnym?

Rodzic niezmiennie pełni niezwykle ważną rolę w procesie edukacji i wychowywania dziecka. Dlatego też tak ważne jest rozmawianie i tworzenie wspólnego frontu, który pozwoli poznać przyczyny (np. powodem może być niskie poczucie własnej wartości), ale także wprowadzić odpowiednie metody wspierające dalszy rozwój. Nie należy więc lekceważyć zaleceń i spostrzeżeń pedagogów i jednocześnie należy otworzyć się na emocje, uwagi i obawy rodzica.

Bibliografia:

[1] Grzegorzewska, I. (2015). Zachowania agresywne dzieci i młodzieży. Ujęcie kliniczno-rozwojowe. In Polskie Forum Psychologiczne (Vol. 20, No. 4, pp. 484-498). Uniwersytet Kazimierza Wielkiego w Bydgoszczy.