Jak rozpoznać ADHD u przedszkolaka?

Jeszcze kilka lat temu wskaźniki liczbowe określające procent występowania ADHD w populacji wynosiły od 1% do nawet 20% (DuPaul i in., 1992). Tak duża liczba wywoływała w rodzicach szereg obaw — zwłaszcza w obrębie odpowiedniej diagnostyki i pomocy dzieciom, które objęte są tym zespołem. Jak dziś wyglądają te statystyki, czy obawy były słuszne i jak wygląda współczesne rozpoznanie ADHD? Jak wyglądają objawy ADHD i co powinno być alarmujące zwłaszcza wśród przedszkolaków? Co o tym mówi Amerykańska Akademia Pediatrii?

Czym jest ADHD?

Zespół ADHD (Attention Deficit Hyperactivity Disorder) – tj. zespół nadpobudliwości psychoruchowej z deficytem uwagi. Definiuje się ją jako “trwały wzór zachowań nadaktywno-impulsywnych lub/i wynikających z zakłóceń uwagi, które występują istotnie częściej i mają większe nasilenie niż tego typu zachowania obserwowane u osób na podobnym poziomie rozwoju”.

Tak szeroka definicja sprawia, że diagnoza ma charakter tzw. objawowy — tj. bazuje na konfrontowaniu i ocenianiu obserwowanych u dziecka zachowań (zwykle na bazie charakterystycznych i kryterialnych symptomów tego zaburzenia). Najczęściej diagnoza stawiana jest wśród dzieci w wieku 2-6 lat (czasem do 9. roku życia), ale nie oznacza to, że niemożliwe jest podjęcie diagnostyki w życiu dorosłym.

Jakie są objawy ADHD u przedszkolaka

Symptomy ADHD to m.in.:

• Zwiększona ruchliwość i aktywność fizyczna — często z niską umiejętnością kontrolowania swoich zachowań;
• problemy behawioralne — w tym utrudnione interakcje z rówieśnikami,
• nadpobudliwość, hałaśliwość, wybuchowość; 
• trudności w oczekiwaniu, niecierpliwość, chęć otrzymania wszystkiego „na już”, 
• trudności w kontrolowaniu impulsów;
• niepokój ruchowy — często sprowadzony do nerwowego tupania lub kopania;
• problemy z uwagą, niska koncentracja, szybka utrata zainteresowania nowymi aktywnościami; 
• trudności w szkole i w nauce;
• zaburzenia snu;
• problemy emocjonalne;
• silna potrzeba rutyny;
• problemy z organizacją dnia;
• nieumiejętność lub niechęć do wykonywania poleceń; 
• trudność w wykonywaniu określonych, względnie spokojnych czynności, tj. jedzenie; 
• problemy z odprężeniem i wyciszeniem. 

Dlaczego rozpoznanie ADHD u młodszych dzieci bywa trudne?

Rozpoznanie bywa kłopotliwe ze względu na konieczność bacznej i często długotrwałej obserwacji, analizy, przeprowadzenia wywiadów i porównywania zachowań dziecka w placówce i w domu. Brak specyficznych objawów sprawia, że diagnoza wymaga skrupulatności i uważności, a rodzic i nauczyciel musi oceniać niepokojące objawy, bezpośrednio spoglądając na dziecko. Dopiero potem możliwe jest przeprowadzenie testów psychologicznych oraz dalszych badań w obrębie zaburzeń somatycznych (np. chora tarczyca). Warto przy tym dodać, że dzieci mogą zachowywać się tak, jakby miało kilka objawów ADHD. Nie oznacza to jednak, że ów zespół występuje i diagnoza jest jednoznaczna.

Jakie czynniki wpływają na rozwój ADHD u dzieci?

Wśród kluczowych czynników, które mają wpływ na rozwój ADHD, wymienia się:

• niską wagę urodzeniową, 
• urazy głowy, 
• niedotlenienie okołoporodowe, 
• zatrucie metalami ciężkimi (toksyny środowiskowe), 
• zespół FAS, 
• zażywanie substancji psychoaktywnych przez matkę w trakcie ciąży i okresu karmienia, 
• stres okołopłodowy i wcześniactwo;
• predyspozycje genetyczne,
• problemy relacyjne i emocjonalne na tle rodzic-dziecko.

Jak rozpoznać ADHD u dzieci w wieku przedszkolnym?

Pierwsze typowe objawy ADHD pojawiają się zwykle przed ukończeniem 5. roku życia. Dlatego też rozpoznanie zespołu w przypadku dzieci w wieku przedszkolnym jest najłatwiejsze i najczęściej podejmowane przez specjalistów. Podstawą jest ogólnie rozumiana nadruchliwość i impulsywność, co może wywoływać np. uczucie odrzucenia przez otoczenie i stosowanie przemocy. Taka sytuacja zwykle jest pierwszym krokiem ku diagnozie — ogólny niepokój otoczenia oraz duża aktywność ruchowa dziecka, wymagająca nieustannego nadzoru opiekunów to sygnał, aby udać się do specjalistów. Co ważne — maluchy z ADHD w wieku przedszkolnym bardzo chcą nawiązywać relacje z innymi dziećmi, ale przez ruchliwość im się to nie udaje (a nawet relacje te kończą się popychaniem i agresją). 

Alarmujące powinny być także sytuacje, w których dziecko ulega lżejszym lub poważniejszym wypadkom (np. podczas zabawy).

Jak przebiega diagnoza ADHD u dzieci w wieku 2-6 lat?

Diagnoza opiera się na obserwacji dziecka i testach diagnostycznych, wybranych przez psychologa-diagnostę. Kluczowy jest także wywiad z rodzicami np. na temat niepokojących objawów. Ważne jest także zebranie informacji dot. relacji, funkcjonowania przedszkolaka w placówce, zachowaniu w domu. Ostatnim krokiem jest przeprowadzenie testów diagnostycznych (testy Conners Rating Scale, Young-DIVA), opartych na konkretnych metodach metodologicznych. Proces ten jest długotrwały i nie odbywa się na jednej wizycie, dlatego też rodzice muszą uzbroić się w cierpliwość. 

Jakie metody terapii są stosowane w leczeniu ADHD u dzieci?

Metody terapii wybierane są przez specjalistów na podstawie objawów i zaobserwowanych wniosków (pomóc mogą w tym testy psychologiczne). Zwykle leczenie ADHD odbywa się poprzez:

• terapię poznawczo-behawioralną, 
• treningi poznawcze, 
• treningi uwagi, 
• dodatkowe metody i techniki, które pełnią formę wsparcia (np. odpowiednia suplementacja).

W skrajnych przypadkach konieczne jest leczenie farmakologiczne.

Jak wspierać rozwój dziecka z ADHD?

Kluczowe w procesie rozwoju jest wsparcie — rozumiane jako nie tylko diagnostykę, ale także leczenie oraz pomoc w codzienności. W tym celu należy przestrzegać 6. ogólnych zasad.

1. Zadbaj o stabilne, uporządkowane środowisko, które zapewni stały rytm dnia. Upewnij się, że maluch czuje się w nim bezpiecznie, że zna zasady i harmonogram dnia. 
2. Unikaj bodźców i dystraktorów, które mogą malucha rozkojarzać. Środowisko nauki i rozwoju powinno być ciche, stonowane, umiarkowane w zabawki i ulubione przedmioty. 
3. W komunikacji codziennej i podczas nauki dbaj o jasne, krótkie komunikaty. Unikaj metafor, długich opisów, które utrudniłby dziecku zrozumienie polecenia. 
4. Nie oceniaj i nie porównuj z innymi dziećmi. Bądź cierpliwy i empatyczny. Jeśli czujesz narastające emocje — nie przelewaj ich na malucha. Im więcej spokoju zachowasz, tym spokojniejsza będzie Twoja pociecha.
5. Wspieraj dziecko w sytuacjach trudnych, konfliktowych. Pokaż jak sobie radzić, bądź wzorem, pamiętaj, jak ważne jest bycie autorytetem. Podsuwaj dziecku dodatkowe rozwiązania, alternatywy. Podziel zadania na mniejsze, wydziel etapy i kroki — nie wymagaj rozwiązań na już. 
6. Chwal malucha, dbaj o wzmocnienia pozytywne. Pamiętaj, że nagrodą może być dobre słowo, komplement. Dziecko musi wiedzieć, że robi postępy oraz które zachowania są pożądane przez dorosłych. 

[1] Kołakowski, A., Wolańczyk, T., Pisula, A., Skotnicka, M., & Bryńska, A. (2008). ADHD-zespół nadpobudliwości psychoruchowej: przewodnik dla rodziców i wychowawców. Psychiatria Polska, 42(1).

[2] Borkowska, A. (2005). Impulsywność poznawcza w zespole ADHD. Psychologia rozwojowa, 10(3).