Jak reagować na agresję dziecka autystycznego w przedszkolu?

Autyzm, znany również jako zaburzenie ze spektrum autyzmu (ASD), jest złożonym zaburzeniem rozwojowym mózgu, które charakteryzuje się trudnościami w komunikacji społecznej i interakcjach, a także ograniczonymi, powtarzalnymi wzorcami zachowań, zainteresowań lub aktywności. Zaburzenie to wpływa na zdolność osoby do nawigacji w codziennym życiu społecznym i może wymagać wsparcia. Zdarza się więc, że maluch z tak postawioną diagnozą wykazuje zachowania agresywne, które wymagają interwencji ze strony nauczyciela. Jak powinna wyglądać reakcja agresję? Jakie techniki wyciszania stosować?

Czym jest agresja u dziecka autystycznego i jak się objawia?

Agresja dzieci ASD to odpowiedź na takie odczucia jak np. frustracja, przeciążenie sensoryczne, lęk lub niezdolność do komunikowania swoich potrzeb i uczuć. Agresja ta jest jednym z symptomów zaburzeń ze spektrum autyzmu i może różnić się intensywnością — dlatego też tak ważna jest np. eliminacja czynników wywołujących agresję i działania wspierające.

• Uderzanie — w tym autoagresja.
• Gryzienie — częste u małych dzieci, które nie potrafią inaczej wyrazić swojego niezadowolenia lub frustracji.
• Rzucanie przedmiotami — zwykle jako reakcja na stres.
• Krzyczenie — w tym niespodziewane wybuchy gniewu.
• Nadwrażliwość na dźwięki i bodźce.

Jakie są przyczyny agresji u dzieci autystycznych?

Agresja u dzieci autystycznych może wynikać z różnych przyczyn, w tym z trudności w komunikacji, przeciążenia sensorycznego oraz frustracji związanej z niemożnością wyrażenia potrzeb lub uczuć. Często agresja jest odpowiedzią na przeciążenie sensoryczne lub zmiany w rutynie, które są trudne do przetworzenia dla dziecka z ASD. Dzieci te mogą też przejawiać agresywne zachowania w reakcji na niewystarczającą umiejętność radzenia sobie ze stresem lub lękiem (1). Ta niezdolność znajduje ujście np. w postaci agresji.

Dlaczego rutyna jest ważna dla dzieci autystycznych i jak wpływa na ich zachowanie?

Rutyna zapewnia poczucie przewidywalności i bezpieczeństwa. To kotwica, która pozwala odnaleźć się w codziennym życiu — pełnym bodźców. To przez ten natłok dzieci z autyzmem mogą doświadczać znacznego stresu i niepokoju. Dzieje się tak zwłaszcza w obliczu nieoczekiwanych zmian lub nieprzewidywalnych sytuacji. 

Stabilne i regularne środowisko pomaga im lepiej rozumieć otaczający ich świat, co przekłada się na mniejszą frustrację i agresję. Powtarzalne czynności dają im poczucie kontroli, gwarantują spokój i samodzielność, zmniejszają lęk przed nieznanym, umożliwiając dzieciom lepsze funkcjonowanie w codziennym życiu i skuteczniejsze radzenie sobie z wyzwaniami.

Jakie techniki pomagają w radzeniu sobie z agresją u dzieci z ASD?

• Trening umiejętności społecznych — pomaga dzieciom lepiej rozumieć zależności i interakcje społeczne.
• Strategie zarządzania zachowaniem — tj. ustalenie jasnych zasad, które są konsekwentnie stosowane.
• Techniki relaksacyjne — głębokie oddychanie, mindfulness czy relaksacja mięśniowa może pomóc dzieciom w opanowaniu wzburzenia.
• Wizualne wsparcie — stosowanie harmonogramów, obrazków czy tablic może pomóc dzieciom z ASD zrozumieć oczekiwania i zmniejszyć stres związany z niespodziewanymi zmianami.

Jakie są zasady postępowania w sytuacjach agresji w przedszkolu?

Niezmiennie pierwszym krokiem jest zabezpieczenie wszystkich dzieci i personelu przed możliwością dalszej agresji. Konieczne jest więc odseparowanie dziecka, tak, aby nie zrobiło krzywdy sobie lub innym. Przy tym wszystkim kluczowe jest zachowanie spokoju — eskalacja emocji nie jest dobrym rozwiązaniem i często potęguje agresję dziecka. Zamiast tego należy ocenić, co spowodowało agresywne zachowanie, aby odpowiednio zareagować i zapobiec przyszłym incydentom. Po wyciągnięciu pierwszych wniosków ważne jest, aby rozmawiać z dzieckiem i jego rodzicami, oferując działania wspierające (np. pomoc psychologiczno-pedagogiczna, długofalowe działania terapeutyczne czy edukacja specjalna).

Jak nauczyciele i opiekunowie powinni reagować na agresję dziecka autystycznego w przedszkolu?

Ważne jest, aby nauczyciele zachowali spokój i nie reagowali agresją na agresję. Spokój buduje spokój, zwłaszcza że dzieci z autyzmem mogą mieć trudności z regulacją emocji, a co za tym idzie — z ich eskalacją. Często agresja jest wynikiem przeciążenia sensorycznego, frustracji lub niemożności wyrażenia potrzeb, dlatego opiekun powinien znaleźć naturalne miejsce do wyciszenia. Przy tym wszystkim nauczyciele powinni starać się rozpoznać, co mogło wywołać takie zachowanie, czy to konkretna sytuacja, zmiana w rutynie czy inny czynnik stresujący. W rozmowie i dociekaniu przyczyn warto używać jasnych, spokojnych i prostych komunikatów. Dodatkowo dzieci z autyzmem często lepiej reagują na wizualne formy komunikacji, dlatego mogą być pomocne obrazki lub gesty.

W placówce warto rozwinąć indywidualne plany postępowania dla dzieci z autyzmem, które uwzględniają ich specyficzne potrzeby, metody komunikacji oraz strategie radzenia sobie z trudnościami. Plany te powinny być regularnie aktualizowane i omawiane ze specjalistami, np. psychologami i pediatrami. 

Jakie działania wspierające mogą podjąć rodzice i nauczyciele?

• Spotkania na linii rodzic — nauczyciel. 
• Indywidualizowany Plan Edukacyjny (IPE), który uwzględnia specyficzne potrzeby i możliwości dziecka.
• Szkolenia i edukacja, uczestnictwo w warsztatach, szkoleniach i konferencjach.
• Stworzenie przewidywalnego środowiska w domu i w szkole.
• Zastosowanie pomocy wizualnych, tj. harmonogramy obrazkowe, tablice z zadaniami czy piktogramy, które pomagają w komunikacji i organizacji dnia.
• Techniki uspokajające i relaksacyjne, np. ćwiczenia oddechowe, sensoryczne zabawki, czy specjalne przestrzenie do uspokajania może pomóc dziecku w lepszym radzeniu sobie ze stresem i napięciem.
• Wspieranie interakcji społecznych, zachęcanie do bezpiecznych i strukturalnych interakcji społecznych z rówieśnikami.
• Wykorzystanie zainteresowań dziecka i angażowanie dziecka w działania oparte na jego zainteresowaniach.

[1] Mazurek, M.O. & Kanne, S.M. (2010). Aggression in children and adolescents with ASD: Prevalence and risk factors. Journal of Autism and Developmental Disorders, 40(8), 926-937.